مسجد اعظم سامرا (متوکل)، از مشهورترین بناهای دوران حکومت عباسیان به شمار می آید. این مسجد بین سالهای ۲۳۷-۲۳۳ هجری قمری، به دستور خلیفه متوکل در زمینی به مساحت ۴۴۰ * ۳۷۶ متر بنا نهاده شد و تا سالهای اخیر، بزرگترین مسجد جهان اسلام به شمار می آمد. هر چند که در جریان مطالعاتم به مطلبی بر خوردم که سال احداث بنا را ۲۲۷-۲۲۱ هجری، در زمان خلیفه مستعصم عنوان کرده و تاریخ ۲۳۷ – ۲۳۳ هجری را مربوط به دوره بازسازی و بزرگ کردن مسجد در دوران متوکل دانسته بود. در درون زمین مسجد، یک مستطیل دیگر با ابعاد ۲۴۰*۱۵۶ متر با دیوارهایی به ارتفاع ۱۰ متر و ضخامت ۲.۶۵ متر محصور شده و با مناطق خالی بزرگی به نام «زیاده» از اولی جدا می شود که از این مناطق به عنوان انباری، آبریزگاه و وضوخانه استفاده می شده است. امروزه از این مسجد تنها دیوار بیرونی و مناره حلزونی شکل معروف آن با نام ملویه، بر جای مانده است.





صحن میانی مسجد را رواق هایی در بر گرفته که بزرگترین آنها رواق قبله در سمت جنوب است. این رواق شامل ۲۴ ردیف ستون های ۸ ضلعی بوده است که در امتداد جهت قبله قرار گرفته اند. رواق های شرقی و غربی، هر یک ۴ ردیف و رواق شمالی ۳ ردیف ستون داشته اند. ویژگی دیگر این بنا، فقدان محراب به شیوه متعارف آن است که با ۳ ورودی طاقدار جایگزین شده است و ورودی میانی عریض تر است.


 تصویر هوایی مسجد اعظم سامرا- مناره در راستای محور محراب واقع شده است.

شاخص ترین بخش بنا که شهرتش تا حدی به آن وابسته است، مناره حلزونی شکل آن است که در خارج از مسجد و ۲۷ متری ضلع شمالی آن، بر پایه ای مربع شکل با اضلاع ۳۳ متر ساخته شده است. سطح شیبداری(رمپ) به عرض ۲.۳ متر پس از پنج دور گردش به اتاقکی منتهی می شود. این مناره ۵۳ متر ارتفاع دارد و یکی از بلندترین مناره های جهان اسلام به شمار می آید.
پروفسور هیلن براند در کتاب ارزشمند خود، معماری اسلامی، منشاء انتخاب شکل عجیب حلزونی را برای این مناره بیان کرده است. وی معتقد است تعصب ضد امویان در اوایل دوران عباسی، آنان را بر ضد تقلید از فرم های معماری ای که نشان از ارتباطی قوی با سوریه داشت برانگیخت و آنها را برای پذیرش فرم های ایرانی مستعد ساخت. چنان که در فیروزآباد در جنوب ایران که نخستین پایتخت ساسانیان بود، برج چهارگوش با رمپ بیرونی باقی مانده که به دور آن پیچیده شده و همچنان سالم است.


پلان مسجد اعظم سامرا

منبع احتمالی دیگری که معرفی شده است، زیگورات بین النهرین قدیم یا برج معبد است. در حالی که بیشتر چنین ساختمان هایی دارای نمای پله ای شکل مشتمل بر چهارگوش های منطبق بر هم هستند که بر اندازه اینها افزوده می شود، تعداد کمی هم پایه چهارگوش دارند که استوانه ای بزرگ در مرکز آن قرار گرفته است و با یک رمپ رو به بالا احاطه شده اند. یک ساختمان چهار طبقه از این نوع، در خورس آباد در شمال عراق از خاک بیرون کشیده شده که احتمال می رود زمانی دارای هفت طبقه بوده است.
شیوه به کار رفته در معماری مسجد سامرا، بعدها در ساخت مسجد ابوذلاف در همان نزدیکی و مناره مسجد ابن طولون در قاهره به کار گرفته شد و پس از آن دیگر دنبال نشد.